ჯანიაშვილი, ლავრენტილავრენტიჯანიაშვილიJaniashvili, LavrentiLavrentiJaniashvili2025-02-102025-02-102024https://nbi.openjournals.ge/index.php/nbi/article/view/7859/7817https://openscience.ge/handle/1/7641მესხური ტრადიციული საცხოვრებელი, ერდოიან-გვირგვინიან დარბაზული ნაგებობაა, რომელიც ფართოდ იყო გავრცელებული აღმოსავლეთ საქართველოსა და მის მეზობელ რეგიონებში. ამ ტიპის საცხოვრებლები ძირითადად ძლიერად შეჯგუფებულ დასახლებებში გვხვდება და ერთ ჭერქვეშ მოთავსებულ ადამიანთა საცხოვრისს და სამეურნეო ნაგებობების კომპლექსს წარმოადგენს. საქართველოში ეკოგეოგრაფიული გარემოსა და სოციალურ-ეკონომიკური ცხოვრების განსხვავებულობის გამო ჩამოყალიბდა ლოკალური ვარიანტები. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღწერილია ერთი საერთო ძირიდან აღმოცენებული სამი მოდიფიცირებული სახეობა: ქართლური, წალკური//თრიალეთური, და მესხური (სამცხე-ჯავახეთში). სამხრეთ საქართველოში (სამცხე-ჯავახეთში), ისევე როგორც თრიალეთსა და სხვაგან, ერდოიან-გვირგვინიანიდან თანამედროვე საცხოვრებლზე გადასვლის პირველ საფეხურად მისი სეგმენტაციაა (ახალი განყოფილებების დამატება) უნდა მივიჩნიოთ.. ახალ ოთახებში საცხოვრებლის ცენტრალური და საკრალური ფუნქციის ფუნქციის მქონე კერიის ადგილი ფურენემ და ბუხარმა დაიჭირა, რამაც მშენებლობაში კონსტრუქციული ცვლილებების აუცილებლობა გამოიწვია და გავლენა მოახდინა ოთახის ინტერიერზე. ცალკეულ შემთხვევებში გაჩნდა კომპლექსური ტიპის (ბუხარი-თონე-ფურნე) საყოფაცხოვრებო ნაგებობა. საგანგებო საკვამურის მოწყობამ, ერდოს კვამლის გამტარის ფუნქცია დაუკარგა. წარსულს ჩაბარდა მტრის შემოსევების საფრთხე და მიწური ნაგებობების თავდაცვითი დანიშნულებაც. კარდინალურმა ცვლილებებმა, რაც, სხვათა შორის, ტრადიციული სოციალური ერთეულის, საოჯახო თემის, დაშლაში გამოიხატა, ერდოიანგვირგვინიან ნაგებობებას სოციალური ფუნქცია დაუკარგა. დაიწყეს მიწისზედა სახლების მშენებლობა. რომელთაც თავდაპირველად შენარჩუნებული ჰქონდათ მიწური გადახურვა გვირგვინისა და ერდოს გარეშე. გაჩნდა ქვითკირის კედლები და ფანჯრები ინტერიერის გასანათებლად. თანდათანობით გვირგვინი და ერდო საკვამურიანი სახურავით შეიცვალა, სახურავის მზიდის ფუნქცია კედლებმა იკისრეს, ადამიანთა საცხოვრებელს გამოეყო სამეურნეო დანიშნულების ნაგებობები. ზემოხსენებულის მიუხედავად, სამცხე-ჯავახეთში მიწური საცხოვრებელი ნაგებობები საბჭოთა პერიოდშიც იყო შემორჩენილი, რასაც გარკვეული ფაქტორები (ეკოლოგია, კლიმატი, სამეურნეო პირობები და ა.შ) განაპირობებდა. ჯავახეთში ამგვარი შენობები ჯერ კიდევ გვხვდება, თუმცა ძირითადად, სამეურნეო და ტურისტული (სამუზეუმო/ეგზოტიკური) დანიშნულებით იყენებენ. ამგვარ საცხოვრისში შეხამებულია ძველი და თანამედროვე ყოფის კომპონენტები. მაგ., გასანათებლად იყენებენ ელექტრობას, ოთახებში გვხვდება დღევანდელობისათვის დამახასიათებელი ატრიბუტები: ინტერნეტი, პლაზმური ტელევიზორი, მაცივარი და ა.შ.The traditional dwelling of Samtskhe-Javakheti, the darbazi house with a "swallow dome roof, was prevalent in eastern Georgia and adjacent regions. These dwellings, typically concentrated in densely populated settlements, constituted a complex comprising both residential and agricultural structures under a unified roof. Regional variations of the darbazi house have emerged due to ecological, geographical, and socio-economic differences across Georgia. The scholarly discourse delineates three primary local variants: Kartlian, Tsalka/Trialetian, and Meskhetian (in Samtskhe-Javakheti). In southern Georgia (Samtskhe-Javakheti), as well as in Trialeti and other locales, the segmentation of darbazi houses by adding new sections marks the initial phase in transitioning from the swallow dome-type to modern housing. This transition necessitated structural alterations, particularly by replacing the hearth – which held paramount and sacral significance in traditional housing – with stoves and fireplaces. These structural modifications also influenced the interior of the room. In some cases, complex outbuildings appeared (fireplace-bakery-stove). Due to the construction of a special chimney, the zenith window (erdo) lost its smoke ventilation role. The threat of enemy invasion and the defensive purpose of dugouts are a thing of the past. Dramatic changes, which, among other things, manifested themselves in the dissolution of the traditional social unit, the family community, led to a disruption of the social function of darbazi-type buildings. The transition to above-ground housing witnessed significant shifts, including the introduction of stone walls, windows for interior illumination, and the gradual replacement of domes and zenith windows with chimney roofs. This evolution led to the separation of agricultural structures from residential areas, with walls assuming a supportive role for the roof. Despite these transformations, dugout dwellings persisted in Samtske-Javakheti, even during the Soviet era, caused by certain factors such as ecology, climate, and agricultural conditions. Similar buildings are still preserved in Javakheti, although they are mainly utilized for economic and tourism (museum, exotic) purposes today; these structures present a fusion of old and new lifestyles. For example, electricity is used for lighting, the rooms have modern attributes: internet, plasma TV, refrigerator, etc.kaსამცხე-ჯავახეთიმიწურბანიანისაცხოვრისიკერაბუხარიმოდიფიკაციათანამედროვე საყოფაცხოვრებო ტექნიკაSamtskhe-JavakhetiDugoutsHearthFireplace ModificationModern Household Appliancesarticle